Pòtoprens se kapital dinamik e istorik peyi Dayiti. Sitiye nan Bay nan menm non yo, vil sa a se pi plis pase jis yon sant administratif. Li enkòpore nanm peyi a atravè istwa li, kilti vibran li, ak rezistans li an fas defi yo. Ann chèche konnen poukisa Pòtoprens se kè Ayiti ki bat.
Anvan Kristòf Kolon te rive an 1492, Ayiti te deja abite pa yon pèp ki te gen yon relasyon pwofon ak tè a ak lanati: Tainos yo. Premye abitan sa yo kite yon eritaj kiltirèl ak espirityèl ki kontinye enfliyanse idantite ayisyen an. Ann chèche konnen kiyès Tainos yo ye, fason yo viv, ak sa yo pote nan listwa Ayiti.
Ayiti se yon ti peyi ki sitiye nan Karayib la, men sou ki kontinan li ye aktyèlman? Malgre ke Ayiti souvan asosye ak zile twopikal ak destinasyon vakans paradi, pozisyon jeyografik li fè li yon pati enpòtan nan kontinan Ameriken an. Ann eksplore ansanm kote jeyografik Ayiti ak relasyon li genyen ak lòt nasyon nan Amerik yo.
Mo “Ayiti” anrasinen pwofondman nan istwa ak kilti zile a, li reprezante plis pase yon non. Li senbolize yon idantite inik, eritaj ak jewografi. Men, ki sans vre mo iconik sa a? Ann eksplore orijin li yo, istwa li ak siyifikasyon senbolik li yo.
Pi gwo vale ann Ayiti rele Latibonit. Nich nan kè peyi a, fon sa a se yon vrè richès natirèl ak ekonomik pou nasyon an. Gras a tè fètil li yo, enpòtans li nan pwodiksyon agrikòl ak wòl li nan istwa ak kilti ayisyen an, Fon Latibonit la se yon kote ki anblèm nan plizyè sans. Nan atik sa a, nou pral eksplore karakteristik ki fè vale sa a yon trezò nasyonal.
Ayiti, yon peyi ki rich nan istwa ak kilti, te gen plizyè non pandan syèk yo, chak reflete yon peryòd enpòtan nan evolisyon li. Non sa yo revele idantite a chanje nan zile a, soti nan epòk pre-Kolonbyen rive jodi a. Ann dekouvri ansanm diferan non teritwa anblèm sa a te genyen ak siyifikasyon yo.
Ayiti, yon peyi ki rich nan istwa, kilti ak bote natirèl, souvan poze kesyon sou pozisyon jeyografik li. Kote peyi vibran sa a ki se batman kè Karayib la? Ann dekouvri ansanm kontinan kote Ayiti fè pati ak espesifik pozisyon jeyografik li.
Pèp Ayisyen an pwoklame Konstitisyon sa a: Pou garanti dwa inaliénabl ak inalienabl yon moun nan lavi, libète ak pouswit bonè; an akò ak Lwa Endepandans li nan 1804 ak Deklarasyon Inivèsèl Dwa Moun nan 1948. Konstitye yon nasyon ayisyen sosyalman jis, ekonomikman lib e politikman endepandan. Pou reetabli yon eta ki estab ak fò, ki kapab pwoteje valè, tradisyon, souverènte, endepandans ak vizyon nasyonal la. Pou tabli demokrasi ki enplike pliryèl ideyolojik ak altènasyon politik ak afime dwa enviolab pèp ayisyen an. Ranfòse inite nasyonal la, nan elimine tout diskriminasyon ant popilasyon vil yo ak popilasyon riral yo, atravè akseptasyon nan kominote a nan lang ak kilti ak nan rekonesans dwa pou pwogrè, enfòmasyon ak edikasyon, sante, travay ak lwazi pou tout sitwayen. Pou asire separasyon ak distribisyon Harmony Pouvwa Leta yo nan sèvis enterè fondamantal ak priyorite nasyon an. Etabli yon rejim gouvènman ki baze sou libète fondamantal ak respè dwa moun, lapè sosyal, ekite ekonomik, konsiltasyon ak patisipasyon tout popilasyon an nan gwo desizyon ki afekte lavi nasyonal, atravè desantralizasyon efikas.
Ayiti, ak peyizaj espektakilè li yo ak kilti rich, se lakay yo nan yon popilasyon vibran ak divès. Demografik Ayiti se yon aspè kle pou konprann devlopman ekonomik, sosyal ak kiltirèl peyi inik sa a. Dekouvri nimewo aktyèl yo ak tandans ki fòme popilasyon ayisyen an.
Ayiti, pèl Zantiy yo, se yon peyi ki rich nan istwa ak tradisyon. Kilti vibran ak divès li yo reflete atravè jou ferye nasyonal li yo, fèstivite kiltirèl, manje tradisyonèl yo, kwayans relijye, istwa popilè, ak jwèt tradisyonèl yo. An nou plonje nan twal sosyal peyi DAyiti pou nou dekouvri bote tradisyon li yo. b~Fè Nasyonal:~b Fèt nasyonal ann Ayiti se moman fyète ak inite nasyonal paske 1ye janvye, Jou Endepandans lan, komemore viktwa esklav ayisyen yo sou fòs kolonyal franse yo an 1804, sa ki fè Ayiti vin premye peyi endepandan an Ayiti.Amerik Latin ak Karayib la oswa komemorasyon an. Batay Vertières 18 novanm. Batay Vertières se te youn nan dènye gwo batay revolisyon an. Li te fèt nan Vertières, toupre vil Okap. b~Fete Kiltirèl:~b Ayiti se popilè tou pou fèstivite kiltirèl li yo, sitou Kanaval, ki se yon eksplozyon koulè, dans, ak mizik. Evènman atistik ak atizanal, tankou festival Rara, se yon opòtinite pou atis yo montre talan yo. Rara a, yon parad mizik, konbine folklò ak espirityalite, kreye yon eksperyans inik. b~Manje Tradisyonèl:~b Kuizin ayisyen an se yon plezi pou papiyon gou yo. Asyèt tankou griot (kochon fri), diri djon djon (diri ak dyondyon nwa), ak lejand joumou (soup joumou) se yon pati entegral nan tradisyon gastronomik ayisyen an. Gou fonse, epis santi bon ak metòd pou kwit manje eritye nan tradisyon Afriken ak franse fè cuisine ayisyen an inoubliyab. b~Vodou:~b Vodou, souvan mal konprann, se yon relijyon synchretic ki enkòpore eleman nan Katolik, animism Afriken, ak kwayans endijèn. Li jwe yon wòl enpòtan nan lavi chak jou Ayisyen, li enfliyanse mizik, dans, ak rit relijye yo. Vodou se yon ekspresyon pwofon espirityalite ayisyen an. The Tales (Krik Krak, Tim Tim, Bwa Sèch): Istwa popilè ayisyen, ki pase de jenerasyon an jenerasyon, rich nan moralite ak sajès. b~Konbit :~b Konsèp Konbit reprezante solidarite kominote a. Ayisyen mete tèt yo ansanm pou fè travay kominotè, kit se nan domèn agrikòl, kit pou pwojè konstriksyon. Se yon egzanp vivan lespri kolektif ki anvayi sosyete ayisyen an. Gwo pwojè ki pi resan pou jounen jodi a konsène konstriksyon kanal soti nan Rivyè Masak rive nan Wanamint, ki te fèt ant septanm ak desanm 2023. Plizyè milye abitan nan nò peyi a te mobilize tout fòs yo pou bati yon kanal ki te pèmèt yo ranmase dlo. fèt pou irigasyon nan plantasyon yo, nan objektif pou jwenn pi bon rekòt. Malgre mwayen modès yo, yo te motive pa eslogan "KPK" (Kanal la pap kanpe), yon repons dirèk bay Prezidan Dominiken an Luis Abinader ki te avèti yo e ki te fè tout sa ki nan pouvwa li pou sispann konstriksyon kanal la. Chanèl sa a reprezante gwo solidarite ayisyen yo e li reyafime fyète nasyonal la. Malgre defi ekonomik yo, pèp nò Ayiti te demontre yon detèminasyon eksepsyonèl pou travay ansanm pou yon objektif komen. Eslogan “Kanal la pap kanpe” enkòpore detèminasyon yo an fas a presyon ekstèn yo e li montre volonte yo san konsyans pou kontinye konstriksyon kanal la. b~Jwèt Tradisyonèl:~b Jwèt tradisyonèl yo se yon pati esansyèl nan lavi chak jou an Ayiti. Jwèt tankou lido, sote kòd, Yoyo, Ralba, Marèl, TiTaTo, Kay, lago kache, Monte kap, teke mab, woule sèk, twa fwa se manbo, ak domino mete moun ansanm, ankouraje kamaradri ak plezi. Tradisyon ayisyen yo se yon melanj Harmony espirityalite, kominote, ak divèsite kiltirèl. Chak aspè, soti nan fèt nasyonal yo rive nan jwèt tradisyonèl yo, ede mare tapi kiltirèl rich ki fè Ayiti fyè. Tradisyon sa yo se kè nasyon an k ap bat, yon eritaj presye ki kontinye ap pase de jenerasyon an jenerasyon.
Avèk arive Kristòf Kolon an Ayiti an 1492, lavi sou ti moso teritwa lapè sa a ta pral chanje radikalman nan dezòd ki pi sinistre. Fè eksperyans yon gwo plonje nan krim, ak barbari ki pi fonse, ke yo rekonèt kòm esklavaj. Arive moun nwa yo te kaptire ann Afrik, yo travèse Atlantik la ak vyolans pou yo fini sou tè ayisyen an, se yon pati nan istwa trajik sa a. Ameriken yo (premye abitan Ayiti) te sibi yon gwo jenosid, anba pwa esklavaj ewopeyen an, yo pa t kapab reziste e yo te ranplase pa Afriken sa yo, ki plizyè syèk apre ta rive pou mete fen nan sistèm wont sa a, atravè yon revolisyon san parèy.
Ayiti, ki rich nan listwa ak rezistans, defini nan sis tèm ki enskri nan Konstitisyon li a. Tèm sa yo se pa sèlman prensip legal, men tou, valè fondamantal ki reflete sans ak idantite nasyon inik sa a. Dapre premye atik Konstitisyon 29 mas 1987 la, ki te amande 14 me 2011 la, Ayiti se yon Repiblik “endivizib, souveren, endepandan, lib, demokratik ak sosyal”. Pawòl sa yo enkòpore lespri pèp ayisyen an ak vizyon yon nasyon inifye.
Yon peyi blese. Koube anba pwa yon kriz miltidimansyonèl. Vyolans toupatou. Espwa fèmen. Yon jenerasyon sakrifye. Timoun yo de pli zan pli menase. Yo de pli zan pli konfwonte ak tout fòm vilnerabilite ki anpeche devlopman jeneral yo. ACTIF lanse dezyèm edisyon konkou pwezi "Timoun se Moun" lan. Yon inisyativ sitwayen kote òganizasyon an sèvi ak ekriti kòm yon tranplen pou konstwi sa lavi prive timoun Ayisyen yo. Doulè ka tounen lò. Pou ACTIF (Aksyon Kominotè pou Transfòmasyon ak Entegrasyon Fòmèl), pwezi se yon wòch filozòf. Non sèlman pou òganizasyon sa a, men tou pou tout moun ki kwè ke ekriti ka ede relanse zetwal yo. Fas a bezwen aksyon ijan sa a, sa a se "yon inisyativ pou sansibilize moun, denonse, epi afime byen fò ke chak timoun enpòtan, chak timoun merite pwoteksyon, espwa, ak yon avni," se sa dokiman deskriptif konkou a di. Alò, kisa ou gen entansyon fè ak limyè imen ou a? Atravè konkou sa a, patisipan yo gen opòtinite pou yo angaje yo nan yon zak rezistans, tankou yon rèl konsyans pou leve vwa anfans brize yo. Louvri soti 18 me pou rive 18 jen, "Timoun se Moun" ouvè pou tout Ayisyen k ap viv nan peyi a epi ki gen 18 an oswa plis. Tèks yo dwe soumèt an kreyòl. Dèyè inisyativ sa a, ACTIF gen entansyon, yon bò, afime idantite kiltirèl ak lengwistik nou an, epi yon lòt bò, anrichi literati kreyòl nou an, fè pwomosyon pou li, epi ankouraje kreyativite nan lang natif natal nou an. Tèks la pa dwe depase 500 mo. Fòma yo chwazi a se PDF, polis Times New Roman, gwosè 12, ak espasman liy 1.5. Konkou sa a gen pou objektif pou l ofri yon ti touche afeksyon bay timoun sa yo ki se premye viktim peyi a k ap desann nan lanfè. Pou evalye kalite literè ak esans tèks yo soumèt yo, yon jiri konpoze de Ruthza Paul, Douglas Zamor, ak Darly Renois. Premye a se yon doktè epi li te genyen premye edisyon konkou sa a. De lòt yo travay nan domèn sosyoloji, sikoloji ak literati. Anplis pri "Pri Jiri a: 15,000 HTG + liv + sètifika" ak "Pri Piblik la: 5,000 HTG + sètifika + liv" yo, pi bon tèks yo pral enkli nan yon antoloji ki pral pibliye pa Éditions Répérages. Li enpòtan pou note ke pral gen yon gayan pou chak pri. Inisyativ sa a reflete angajman ACTIF pou onore otè ki anbrase kòz timoun ki nan sitiyasyon difikil pandan y ap anrichi eritaj literè Ayiti a. Konkou sa a lonje yon men bay tout moun ki kwè ke atravè pwezi, yon moun ka transfòme lavi li an yon chèdèv. An menm tan, li ofri opòtinite pou kontribye nan pwogram pwoteksyon timoun ACTIF la. Chak patisipan ka soumèt yon sèl tèks. Li dwe voye pa imèl nan adrès sa a: actifkonkoupwezi@gmail.com. Rezilta pasyèl yo ap pibliye nan dat 30 jen 2025, epi rezilta final yo nan dat 18 jiyè 2025. Pou plis enfòmasyon, vizite ACTIF nan adrès sa a: 18 Rue Desdunes, Imp. Thoby, Mahotière 79, Carrefour, Ayiti, oubyen kontakte òganizasyon an nan nimewo sa a: (+509) 38 44 57 57. Plis pase yon senp konkou, ACTIF envite w pou w di Non. Non pou bliye. Non pou pasivite. Non pou vyolans kont timoun ak vyolasyon dwa yo.
Premye nasyon nwa ki te libere tèt li anba esklavaj ak pran endepandans nan men Lafrans an 1804 e ki te enfliyanse lòt mouvman liberasyon atravè mond lan, enspire lit pou libète ak egalite.
Ayiti beni ak peyizaj natirèl espektakilè, ki gen ladan plaj sab blan, mòn ak divèsite biyolojik rich.
Ayiti gen yon eritaj istorik rich, ki gen ladan sit tankou Sitadèl Laferrière ak Palè Sans-Souci, ki nan lis UNESCO Mondyal Eritaj.
Ayiti gen yon kilti rich ak divèsifye, enfliyanse pa eleman Afriken, Ewopeyen yo ak endijèn. Mizik, dans, atizay ak kizin ayisyen yo selebre atravè lemond.
