Ayiti, pèl nan Karayib la, pa janm sispann etone ak richès kiltirèl li yo, peyizaj kaptivan li yo ak, sitou, cuisine natif natal li yo. Chak plat rakonte yon istwa, yon eritaj ki pase de jenerasyon an jenerasyon, kote gou ekzotik ak tradisyon gastronomik melanje pou kreye yon eksperyans inoubliyab. Men yon seleksyon 25 pi bon plat ayisyen an 2025, pou w goute absoliman pandan pwochen vizit ou an Ayiti!
Atik 2 Konstitisyon ayisyen an 1987, ki te amande an 2011, fè konnen koulè nasyonal yo se ble ak wouj. De koulè sa yo pa senp chwa ayestetik; yo enkòpore istwa, kilti ak aspirasyon pèp ayisyen an. Ann plonje nan siyifikasyon yo pi fon ak en ki asosye ak koulè ikonik sa yo. q~ATIK 2: Koulè nasyonal yo se: ble ak wouj.~q
Depi lontan yo te konpwann ayisyen yo lè yo te trete bèt yo, sitou bèt kay tankou chat ak chen. Sepandan, verite a se, Ayisyen gen yon gwo afeksyon pou konpayon bèt yo, e lyen sa a reflete nan fason yo pran swen ak nouri bèt kay yo. Soti nan zòn riral yo rive nan katye iben yo, bèt kay yo souvan konsidere kòm yon pati nan fanmi an, ak Ayisyen ki montre devouman imans nan byennèt yo. Men kèk aspè kle ki mete aksan sou relasyon solid Ayisyen genyen ak bèt kay yo.
Ete an Ayiti, ki jeneralman dire soti nan mwa jen rive septanm, se yon tan ki make pa jou solèy, tanperati ki wo ak yon atmosfè vivan. Si w ap mande ki jan sezon sa a ye nan youn nan bèl pyè nan Karayib la, men sa w dwe konnen sou ete an Ayiti.
Kèk moun konnen ke Ayiti, souvan selebre pou plaj li yo ak istwa rich, se tou lakay yo nan sistèm nan twou wòch ki pi gwo nan Karayib la. Fòmasyon anba tè sa yo, ki gaye toupatou nan peyi a, se trezò natirèl ak kiltirèl ki temwen plizyè milyon ane evolisyon jewolojik ak entèraksyon imen. Ann plonje nan linivè kaptivan sa a ansanm.
Lang kreyòl ayisyen, prèske 12 milyon moun pale, se pi plis pase yon senp mwayen kominikasyon. Li reprezante istwa, kilti ak idantite Ayiti. Men, ki kote lang inik sa a soti? Atik sa a eksplore orijin li, evolisyon li ak wòl santral li nan sosyete ayisyen an.
Madi 10 mas 2025, Fondasyon Haïti Jazz te anonse ofisyèlman lansman 18yèm edisyon Pap Jazz pandan yon konferans de pres ki te òganize ak patnè festival la, tankou anbasad Kanada, ki te reprezante pa S.E.M André François Giroux, anbasad Lafrans ki te reprezante pa S.E.M Antoine Michon, anbasad Espay ki te reprezante pa S.E.M Marco Peñin Toledano, ak anbasad Meksik, ki te reprezante pa M. Jesús Cisneros, chaje daffè ad hoc Meksik an Ayiti. Bank Repiblik Ayiti, ki te reprezante pa M. Rotchild Jean François Junior ak Mme Stéphanie St Louis nan Direksyon Kreyasyon Atistik ak Literè, Ministè Kiltirèl ak Kominikasyon, M. Joel Widmaier, direktè atistik festival la, ansanm ak direktè jeneral Fondasyon Haïti Jazz la, te pran tan pou esplike detay 18yèm edisyon sa a, enkli konpleksite lojistik ki genyen nan òganizasyon festival la ane sa a akòz sitiyasyon sekirite peyi a. Edisyon sa a ap dewoule soti 20 rive 22 mas 2025, epi li pral fèt nan kat lokal: Quartier Latin, Sant Kiltirèl Brezil-Ayiti, Enstit Frè a an Ayiti, ak Otèl Karibe.
Avèk arive Kristòf Kolon an Ayiti an 1492, lavi sou ti moso teritwa lapè sa a ta pral chanje radikalman nan dezòd ki pi sinistre. Fè eksperyans yon gwo plonje nan krim, ak barbari ki pi fonse, ke yo rekonèt kòm esklavaj. Arive moun nwa yo te kaptire ann Afrik, yo travèse Atlantik la ak vyolans pou yo fini sou tè ayisyen an, se yon pati nan istwa trajik sa a. Ameriken yo (premye abitan Ayiti) te sibi yon gwo jenosid, anba pwa esklavaj ewopeyen an, yo pa t kapab reziste e yo te ranplase pa Afriken sa yo, ki plizyè syèk apre ta rive pou mete fen nan sistèm wont sa a, atravè yon revolisyon san parèy.
Chak 1ye ak 2 Novanm, Ayiti vin vivan nan koulè nwa ak koulè wouj violèt pou selebre Guédés yo, espri yo venere nan relijyon Vodou a, senbòl yon lyen pwisan ant vivan ak mò. Fasinan, endommabl ak pwovokan, Guédés yo fòme yon fanmi vre nan panteon Vodou ayisyen an, kote yo respekte wòl yo kòm gid espirityèl moun ki mouri a nan apre lavi a. Ki te dirije pa figi anblèm tankou lejand Baron Samedi ak konpayon li Grann Brigitte, Guédés yo enkòpore paradoks yo nan lavi ak lanmò. Chak Baron gen yon pèsonalite inik: Baron Cimetière, Baron Kriminel, ak Baron La Croix se gadyen nanm ki moute desann sou fwontyè mond mò yo. Ansanm, yo fòme yon prezans pwisan ak yon ti jan pè, men pwofondman rasin nan kilti ayisyen an. Guédés pa tankou lòt espri vodou; yo demontre kouraj yo nan yon fason espektakilè. Abitye ak lanmò, yo pa pè anyen e yo pwovokan: yo manje vè, piman kri, ak rad pati sansib yo ak wonm ak pwav. Jès sa yo make endiferans yo an danje epi fè nou sonje ke yo te deja fè eksperyans lavi sou tè a. Se konsa, yo se psikoponp - èt sa yo ki mennen nanm yo nan moun ki mouri yo - ak aji kòm pon ant mond lan nan vivan yo ak sa yo ki nan mò yo. Gen kèk Guédés, tankou Guédé Nibo, mete rad nwa, koulè wouj violèt ak blan, yo chak ak karakteristik inik. Yo anpil e yo varye: Guédé Fouillé, Guédé Loraj, Papa Guédé, ak anpil lòt. Se espri sa yo ki, chak ane, raple Ayisyen enpòtans pou sonje moun ki mouri a epi onore yo. Kil Guedes yo pa sèlman relijye; li tou kiltirèl ak istorik. Dapre tradisyon, teritwa espirityèl yo, oswa "Fètomè" - surnome "Tè san chapo" - se yon kote nanm zansèt yo abite. Dapre istwa yo, orijin kil sa a tounen sou plato Abomey, ansyen kapital wayòm Dahomey, ann Afrik, kote lanmò ak lavi ansanm nan yon fòm senbyotik. Selebrasyon sa a ann Ayiti menm jwenn eko nan istwa ansyen. Women yo te onore mò yo tou ak "Fete Lemuria", ki te fèt nan mwa fevriye, pou anpeche lespri yo ak retabli lapè ant mond vivan yo ak mond moun ki mouri yo. Pou Ayisyen, onore Guédés yo vle di aksepte lanmò kòm yon pati nan lavi epi selebre lyen envizib ki ini nou ak moun ki kite nou yo. Se tou yon fason pou reziste, paske lavi, malgre defi li yo, dwe selebre nan tout konpleksite li ak pwofondè.
Soupe joumou, ke yo rele tou soup giraumon, se pi plis pase yon plat pou Ayisyen. Li enkòpore lespri libète ak rezistans, selebre endepandans Ayiti chak 1ye janvye. Plat inik sa a, ki fèt ak giraumon, yon kalbas twopikal, legim fre ak vyann, li te ye pou gou rich li yo ak rasin istorik. Dekouvri resèt tradisyonèl pou soup joumou ak istwa li, ansanm ak etap pou prepare l lakay ou.
Crémas se youn nan bwason ki pi anblèm nan kilti ayisyen an, patikilyèman apresye pandan peryòd fèt Nwèl la. Sa a bwason dous ak krèm vin tounen yon diskontinu nan selebrasyon fanmi ak kominote a. Atik sa a envite w dekouvri bwason bon gou sa a, istwa li, preparasyon li ak enpòtans li genyen pou Ayisyen pandan Nwèl la.
Rassemblement pour une Entente Nationale (REN) se yon òganizasyon sosyete sivil ayisyèn ki angaje l’ pou yon Ayiti ki pi jis, plis enklizif, epi plis pwospè. REN kwè tout bon vre ke chanjman Ayiti ap depann anpil sou angajman sitwayen li yo, espesyalman jèn yo ak fanm yo, ki se poto mitan demen, sitou paske yo okipe yon gwo pati nan popilasyon an. Se nan vizyon sa a REN mete aksan sou fòmasyon, sansibilizasyon ak mobilizasyon gwoup sa yo pou ede yo pran konsyans sou kapasite yo gen pou mete chanjman sou pye pou devlopman peyi a.
Chèz Dwa Konstitisyonèl Monferrier Dorval la se yon inisyativ gwo entansite entelektyèl, ke Inivèsite Leta d Ayiti (UEH), pran atravè lidèchip rektora li a, an akò ak dirijan Fakilte Dwa ak Syans ekonomik (FDSE). Objektif prensipal inisyativ la se pou onore ak perpétuer memwa vanyan ak briyan Pwofesè Monferrier Dorval, ki te asasinen nan sikonstans twoub sa gen plis pase twazan. E nan objektif pou fè yon kontribisyon syantifik nan gwo deba ki ap travèse sosyete ayisyen an depi anviwon dizan sou bezwen chanje oswa ou pa, konstitisyon 29 mas 1987 la te amande 11 me 2011 la. eseye aplike li de preferans. Si li ta dwe chanje, si chanjman sa a ta dwe radikal, sinon kisa li ta dwe genyen an tèm de chanjman nan yon nouvo lwa paran pou yon pi bon òganizasyon enstitisyon an Ayiti. Se pwofesè Henri Marge ki prezide chèz la syantifikman. Dorléans, (aktyèl chèf AFPEC), epi li se vis-prezidan dwayen fakilte lwa ak syans ekonomik yo, Me Eugène Pierre Louis. Prezidan an pran fòm yon seri konferans ak deba (15 an total), ki dewoule nan lokal biwo pwoteksyon sitwayen OPC, sou non Mèkredi Prezidan Dorval Monferrier. Se nan sans sa a pou senkyèm edisyon Chair Wednesday (ki te dewoule mèkredi 9 oktòb 2024 la nan OPC, an prezans pwotèktè sitwayen an, Me Renan Hédouville), atansyon te plase sou edikasyon nan deba ki antoure. devlopman posib yon nouvo konstitisyon pou Ayiti. 5yèm rankont sa a te dewoule sou tèm: "Edikasyon, Ansèyman, Rechèch, Syans ak Teknoloji". Konferans la te modere pa twa gran nan kominote entelektyèl ayisyen an, ki gen ladan de pwofesè eminan nan UEH a, nan ka sa a, Pwofesè Odonel Pierre Louis, direktè akademik nan École Normale Supérieure (ENS); vis-rektè UEH a, Pwofesè Jacques Blaise. Entèvansyon yo te swiv pa direktè enstiti nasyonal fòmasyon pwofesyonèl (INFP) Mesye Dikel Delvariste.
Jesyon tan an Ayiti swiv yon pratik plizyè peyi pataje: lè ete. Adopte pou plizyè deseni, lè ete a konsiste de deplase revèy la pi devan yon èdtan pandan yon pati nan ane a nan lòd yo maksimize itilizasyon lajounen. Atik sa a eksplore kijan ak poukisa mezi sa a aplike ann Ayiti, ansanm ak enpak li sou lavi chak jou ayisyen yo.
Premye nasyon nwa ki te libere tèt li anba esklavaj ak pran endepandans nan men Lafrans an 1804 e ki te enfliyanse lòt mouvman liberasyon atravè mond lan, enspire lit pou libète ak egalite.
Ayiti beni ak peyizaj natirèl espektakilè, ki gen ladan plaj sab blan, mòn ak divèsite biyolojik rich.
Ayiti gen yon eritaj istorik rich, ki gen ladan sit tankou Sitadèl Laferrière ak Palè Sans-Souci, ki nan lis UNESCO Mondyal Eritaj.
Ayiti gen yon kilti rich ak divèsifye, enfliyanse pa eleman Afriken, Ewopeyen yo ak endijèn. Mizik, dans, atizay ak kizin ayisyen yo selebre atravè lemond.
